Puisi-Puisi Dipengaruhi Luar - Upajati Dan Syair: Hamzah Fansuri Pemula Syair

BBB, 03 Jamadil Akhir 1436 = 24 Mac 2015 (Selasa):

Sebagaimana Nusantara dan bangsa Melayu pernah bertembung dengan budaya luar seperti India, Cina dan Arab, maka antara seni budaya mereka turut sama masuk ke dalam budaya Melayu Nusantara. Antara pengenalan dan pengaruh yang berlaku ialah di dalam bidang sastera -  puisi. Dari India terdapat pengaruh seperti cerita-cerita Seri Rama dan Mahabharata. Turut masuk ialah puisi yang dikenali dengan Upajati sebagaimana terakam pada Batu Bersurat di Minye Tujuh bertarikh 1380 yang menggunakan huruf Pallava. Kandungannya walaupun mencerminkan pengaruh Islam tapi belum menggunkan tulisan Jawi yang sudah dikenali di Terengganu sejak 1303M. Puisi tersebut ialah:

Hijrat Nabi Mungstapa yang prasaddha

Tujuh ratus asta puluh savarasa

Haji catur dan dasa vara sukra

Raja Iman (Warda) rahmatullah

Gutra bha(ra)bha sa(ng)mpu hak Kadah Pase ma

Tarukk  tasih tanah samuha

Ilahi ya Rabbi Tuhan samuha

Taruh dalam svargga Tuhan tatuha.

(Teuku Iskandar, Kesusasteraan Klasik Melayu Sepanjang Abad, Jabatan Kesusasteraan Melayu, Universiti Brunei Darussalam, Brunei, 1995: 110).

Puisi di atas mempunyai baris-baris yang semi-terikat, tetapi tidak seimbang dari segi panjang suku kata bagi setip baris. Ciri upajati nampaknya tidak jelas dan tidak meluas pengaruhnya. Sebab itu bentuk sedemikian tidak berkembang di dalam bahasa Melayu.

Bentuk puisi-puisi yang lain yang masuk ke dalam bahasa Melayu, ialah dari pengaruh Islam. Beberepa bentuk puisi Arab seperti syair dan nazam sudah dikenali sejak zaman Melaka. Antara buktinya, menurut Sejarah Melayu Sultan Mahmud berguru dengan Maulana Yusof mempelajari kitab `Al-Luma` (Maklumat –silap penyalin)  (Sejarah Melayu, Edisi Shellabear, Oxford University Press, Kuala Lumpur, 1967: 195).

Kitab Al-Luma` ialah kitab tasawuf yang dikarang oleh Abu Nasr al-Sarraj (m. 378H.), yang di dalamnya banyak terdapat puisi-puisi dari tokoh-tokoh sufi penyair yang tinggi nilainya. Jadi sejak masa itu, khususnya pelajar-pelajar di Melaka telah mengenali syair dan nazam.

(Al-Tusi, Abu Nasr al-Sarraj, Al-Luma`, Tahqiq Dr. Abdul Halim Mahmud & Taha Abdul Baqi Surur, Dar al-Kutub al-Hadithat, Misr – Maktabah al-Muthanna Baghdad, 1380/1960: 646hlm.).

Pengenalan masyarakat Melayu, khususnya kalangan ilmuan lebih dekat dan mendalam berkenaan syair ialah pada zaman Kerajaan Acheh pada akhir abad ke 16M.  lagi. Pada masa ini pengaruh kerajaan Moghul begitu menonjol yang mendukung budaya Arab-Parsi. Antara pelabuhan bagi perjalanan ke Alam Melayu termasuk Sharul Nawi di Ayuthia yang di dukung oleh pedagang-pedagang Arab-Parsi, juga pelabuhan Aceh dan Melaka (telah jatuh ke tangan Portugis). Pada masa ini pengajian-pengajian yang bersifat falsafah (Islam) begitu popular. Karya seperti Futuhat Makkiyyah oleh Ibn `Arabi begitu terkenal dan juga karya Al-Insan al-Kamil oleh Abdul Karim al-Jili pengikut Ibn Arabi dan pendukung falsafah Wahdatul Wujud. Antara pelajar yang mengikuti pengajian menurut falsafah wahdatul wujud Ibn Arabi dan Al-Jili ini ialah Hamzah Fansuri dan juga murid Hamzah Fansuri, iaitu Shamsuddin al-Sumatrani. Perlu disebut bahawa pegangan dengan falsafah wahdatul wujud adalah sebagai pegangan negara di Acheh pada abad ke 17. Banyak hasil-hasil persuratan beraliran tersebut dihasilkan.

Apa yang hendak ditekankan ialah karya seperti Futuhat Makkiyyah oleh Ibn Arabi dan Al-Insan al-Kamil oleh Al-Jili adalah karya-karya mempunyi matan-matan syair yang mendukung aliran Wahdatul wujud, maka tidaklah menghairankan bahawa tokoh seperti Hamzah Fansuri yang berasal dari Acheh, tetapi dilahirkan di Shahr al-Nuwi, Ayuthia (mungkin keluarganya berdagang dan berdakwah ke sana) belajar dan mendalam falsafah wahdatul wujud dan mendalami kaedah-kaedah menggubah puisi yang beraliran wahdatul wujud.

Keterlibatan Hamzah Fansuri menghasilkan puisi, menurut Syed Naguib al-Attas menjadikan beliau adalah orang yang terawal mencipta puisi syair di dalam bahasa Melayu. Beliau menggubah puisi yang dinamakan ruba`i  pada zaman Sultan Alauddin Riayat Shah (1588-1604) Sultan Acheh. Pada masa Baginda Hamzah Fansuri menggubah puisi ruba`inya sebagaimana diungkap oleh Hamzah Fansuri:

Hamba mengikat shair ini

Di bawah hadrat raja yang wali.

Raja ini diulas lagi oleh Hamzah di dalam puisinya:

Shah Alam Raja yang adil

Raja qutub sempurna kamil

Wali Allah sempurna wasil

Raja Arif lagi mukammil.

(Al-Attas, Syed Muhammad Naguib, The Mysticism Hamzah Fansuri, University Malaya Press, Kuala Lumpur, 1970: 12).

Gelaran tersebut adalah merujuk kepada Sultan Alauddin Riayat Shah di atas. Syed Naguib di dalam mengkaji tentang puisi Hamzah Fansuri adalah mendapati Hamzah Fansuri adalah pemula yang menggubah syair di dalam bahasa Melayu dan tiada yang lain mendahuluinya di dalam menggubah puisi syair yang dipaggil juga Ruba`i (ruba`i bermaksud empat-empat baris) Hamzah Fansuri.

Contoh puisi Ruba`i Hamzah Fansuri yang membicarakan tentang `A`yan Thabitah`:

Aho segala kamu yang bernama taulan !

Tuntut ma`rifat pada mengenal a`yan

Kerana di sana sekalian `arifan

Barang katanya setengah dengan firman.

A`yan thabitah bukankah shu`un dhatiyyah ?

Mengapa pulang dikata wujud ilmiyyah !

Tatakala awwal belum muqabalah

Olehnya janggal sebab lagi mentah.

(Al-`Attas, Syed Muhammad Naguib, The Mysticism of Hamzah Fansuri, hlm. 490).

Di sini kita bukan bertujuan untuk mengkaji tentang persoalan a`yan thabitah, tetapi tentang puisi syair ruba`i Hamzah Fansuri yang jelas mengambil bentuk a a a a  yang membuktikan ianya berbentuk syair yang menurut Syad Naguib bahawa Hamzahlah memulai bentuk syair di dalam bahasa Melayu yang kemudian berkembang luas di dalam perpuisian Melayu tradisi dan ianya menjadi jambatan kepada pertumbuhan puisi Melayu moden yang dikenali dengan sajak.

Sekian.